sticky

  • szoping
  • deviantart

Architektura


AEDICULA - w starożytności miniaturowa budowla z fasadą, wzorowana na klasycznych świątyniach. Także nisza w wewnętrznych ścianach budynku ujęta w ramy architektoniczne z elementami porządku klasycznego , stanowiąca tło dla posągu lub wazy.


AGORA - plac miejski w starożytnej Grecji, na którym odbywały się zgromadzenia ludu. Agora miała zwykle kształt regularnego czworokąta. Od epoki klasycznej przeważnie był otoczony portykami.
ABAKUS - element składowy kapitelu ( głowicy ) kolumny. Górna jej część w formie czworobocznej płytki, na której spoczywa architraw. W porządku doryckim jest masywny, pozbawiony ornamentacji, w jońskim jest cienki o bokach profilowanych, w korynckim boki abakusa są wygięte w kształcie "karo" i zdobione po środku rozetką.  Spoczywa na Echinusie.
AKROTERION - element dekor. w arch. wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontonu. Jest w kształcie stylizowanej palmety, wolut, liści akantu , trójnogu niekiedy grup figur.


AKWEDUKT - w star. Rzymie wodociąg doprowadzający wodę o miasta. Wykorzystywał ukształtowanie terenu. Rynny zrobione były z ołowiu jak i innego metalu, które reagowały z wodą co prowadziło do zanieczyszczenia i chorób. Wodociągi znano też w staroż. Mezopotamii i Grecji ale dopiero Rzymianie doprowadzili ich konstrukcję do doskonałości.
AMBONA - w kościele Chrześcijańskim rodzaj małej przyściennej trybuny, zazwyczaj bogato zdobionej, służącej  jako miejsce wygłaszania kazań i czytania pisma św. 
AMFILADA - typowy dla gotyku, w układzie pałaców późno renesansowych, barokowych  i klasycystycznych, szereg sal w jednym ciągu, połączonych drzwiami na jednej osi, dzięki czemu uzyskuje się wgląd w cały zespół pomieszczeń np: Wawel, Wersal.


AMFITEATR - zobacz teatr antyczny.
ANTA - zakończenie  wysuniętych  w kształcie czworokątnego pilastra bocznych ścian ( naosu ) tworzących pronaos. Także oznacza typ budowli  posiadającej  w pronaosie dwie kolumny  lub kariatydy pomiędzy antami ( templum in antis ).


APSYDA - rozwinięcie wnętrza architektonicznego w formie przybudówki na planie półkola, sklepionego półkopułą. W Chrześcijańskich budowlach pojawiła się w okresie antyku. Główna absyda znajduje się na głównej osi bazyliki za ołtarzem głównym. Mieści w sobie ławę dla duchowieństwa, tron biskupi. Poza główną absydą są też mniejsze tworzące ze sobą zespół absyd na planie trójliścia lub koniczyny. Mniejsze zwą się apsydiolami.


ARCHITRAW - ( epistyl, nadsłupie ) belka spoczywająca na kolumnach. Najniższy i najważniejszy  człon belkowania. Pierwotnie jego funkcją było podtrzymywanie  belek stropu ukrytych  za fryzem. Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych.
ARCHIWOLTA - profilowane lub ornamentowane  czoło arkady pokrywające krzywiznę  konstrukcyjnego łuku.


ARKADA MIĘDZYNAWOWA - element architektoniczny, składa się z dwóch podpór ( filary lub kolumny ) złączony łukiem. Stosowany w celach dekoracyjnych. Arkady mogą występować pojedynczo lub w jednym ciągu. Od czasów starożytnych są najczęściej stosowanym motywem w architekturze. W portalach, krużgankach, galeriach, dziedzińcach np: zamek w Baranowie Sandomierskim.


ARKADOWY FRYZ - Ornament wywodzący się z Włoch, stosowany w arch. przedromańskiej, głównie romańskiej. Płaskorzeźbiony fryz w postaci ciągu małych arkad umieszczany pod gzymsem ściany zewnętrznej.
ATLANT - rzeźbiona postać  lub półpostać męska, stosowana w arch. zwłaszcza baroku jako dekoracyjna podpora belkowania. Nazwa zaczerpnięta z mitologii greckiej od imienia Atlasa, tytana podtrzymującego sklepienie niebieskie.


ATRIUM - główne pomieszczenie w rzymskim domu, częściowo przykryte dachem. Prostokątny otwór po środku dachu ( compluvium ) był źródłem światła i zarazem umożliwiał spływ wody deszczowej do basenu znajdującego się w podłodze ( impluvium ). W czasach pierwotnych atrium było znane jako megaron, pomieszczenie z paleniskiem po środku.
ATTYKA - najwyższa część ściany wieńcząca budowlę. Umieszczana nad dachem by go przesłonić. Także spełnia rolę dekoracyjną.  Są attyki : pełne - w formie ślepego muru stosowane w starożytności (łuki triumfalne ) czy średniowiecznej Italii, ażurowe - z wyciętym motywem zdobniczym ( arkadowe, balustradowe, grzebieniowe ) stosowane w okresie gotyku a także w późniejszych epokach.


BAPTYSTERIUM - wolno stojący budynek sakralny, zawierający  basen chrzcielny. W architekturze starochrześcijańskiej i średniowiecznej zwykle na planie koła lub regularnego wieloboku ( przeważnie ośmioboku ) . Służyło do ceremonii chrztu.
BARBAKAN - średniowieczne urządzenie warowne. Budowla wysunięta na zewnątrz muru miasta dla obrony jego bram lub mostu. Na planie koła zwieńczona blankami, z otworami strzelniczymi. Barbakan był połączony specjalnym przejściem z obwodem warownym.


BASZTA - w budownictwie warownym, średniowiecznym, wieża związana z murem na planie koła, wieloboku lub kwadratowa, wysunięta przed mur, służyła do obrony  flankowej ( ogień boczny ).
BAZA- najniższa część każdej struktury architektonicznej. Podstawa kolumny, budynku itp. W kolumnach przy porządkach Doryckim i Korynckim, ukształtowana z wałków na przemian wklęsłych  ( skocja ) i wypukłych ( torus ). W arch. średniowiecznej przybierała formę złożoną, nieraz zdobiona była dekoracją. 
BAZYLIKA - w staroż. Rzymie budowla o przeznaczeniu handlowym i administracyjno- sądowym w formie podłużnej krytej hali, podzielonej kolumnami na nawy i uzupełnionej apsydami. Budowla ta wpłynęła w czasach wczesnochrześcijańskich na ukształtowanie się określonego typu kościoła. Kościół budowano na planie prostokąta, posiadał nieparzystą liczbę naw ( głównie trzy ), w których to środkowa zawsze była najszersza i posiadała odrębny dwuspadowy dach. Nawę główną od bocznych oddzielają arkady wsparte na kolumnach lub kolumnady z położonym prostym belkowaniem. We wschodniej części bazylika zamknięta była absydą i przecinała ją nawa boczna - transept.
BIFORIUM- przezrocze, otwór w ścianie, okno w arch. romańskiej zwykle przedzielone na dwie części lub trzy części ( triforium ), przesklepione arkadami.


BLANKI- inaczej krenelaż - strzelnice w murze: regularne występy mające kształt prostokątnych  zębów, wieńczące mur w budownictwie obronnym, zwłaszcza średniowiecznym.


BELKOWANIE - najwyższy poziomy element porządku klasycznego spoczywający na kolumnach lub półkolumnach, pilastrach. Składa się z trzech części : architrawu, fryzu, gzymsu. Proporcje i dekoracje belkowania są charakterystyczne dla poszczególnych  porządków w arch. starożytnej jak i nowożytnej.
BONIA ( BONIOWANIE )  - opracowanie muru tak by zaakcentowało krawędzie prostokątnych kamieni dla uzyskania dekoracyjnego efektu lub dekorowania ściany, wykorzystując w tynku imitację takiego muru. Bonie mogą występować jako spoiny poziome - wtedy fasada podzielona jest pasami oraz pionowe - wtedy występuje pełny podział muru na poszczególne ciosy. Charakterystyczne szczególnie dla renesansu.


BRONA- krata w basztach obronnych połączona z mostami zwodzonymi.
BASTION - W budownictwie warownym potężna nasypowa budowla ziemna, stanowiąca trzon stałych umocnień obronnych w okresie XVI i XIX w. Pełni funkcję ogniowego stanowiska.


CALDARIUM - w starożytnych termach rzymskich pomieszczenie z basenem z goracą wodą. Było to najcieplejsze pomieszczenie w łaźniach rzymskich, ogrzewane systemem podpodłogowego ogrzewania zwanym hypocaustum.
CELLA- część świątyni mieszcząca posąg bóstwa. W dużych świątyni bywał podzielony na trzy nawy, ze środkową najszerszą, poprzedzał go portyk.
CENTRALNA BUDOWA - w arch. to budowa cylindryczna, na planie koła oparta na zasadzie absolutnej symetrii w rzucie poziomym względem dwu przecinających się osi. 
CHÓR - inaczej prezbiterium- wydzielone miejsce przeznaczone dla duchowieństwa, chórzystów w świątyniach  chrześcijańskich. Zazwyczaj podium otoczone balustradą na wprost ołtarza. Mogły mieścić ołtarz główny, stalle i niekiedy tron biskupi.
COKÓŁ - podstawa budynku lub poszczególnych elementów arch. : portali, filarów, kolumien itp. Jest to najmniejsza część określonego układu, zaakcentowana przez wysunięcie lub cofnięcie.
CYKLOPOWY MUR - mur z olbrzymich głazów nie łączonych zaprawą. Występuje w arch. Mykeńskiej.
DOLMEN - konstrukcja z pionowych płyt kamienia przykrytych  głazem; najczęściej służyła jako grobowiec; spotykana na obszarach  pn.- zach. Europy  ( w okresie neolitu zwł. w Bretanii i Irlandii ) a także w Afryce, Azji i Oceanii.


DONŻON - wieża  lub baszta obronna murowana, usytuowana najcz. wewnatrz zamku z wejściem umieszczonym wysoko. W najniższej partii na ogół pozbawiona schodów stałych. Stanowiła punkt obserwacyjny a przede wszystkim śródszaniec zamku  i ostatnie schronienie obrońców w wypadku wtargnięcia wroga za mury zamku. Stolp zbudowano na planie czworoboku , później także koła ( ośmioboku ).
DROMOS - droga lub aleja, także korytarz, zwykle  długi  i wąski, m.in. w Mykeńskich grobach kopułowych i hellenistycznych tolosowych.
PORZĄDKI - ustalone w epoce antycznej. Typy architektonicznej struktury określającej wzajemny układ, kształty i proporcje oraz sposób dekorowania budowli wg. obowiązującego kanonu. Istnieje wiele porządków : dorycki, joński, koryncki, kompozytowy itp.
ECHINUS - element architektoniczny będący dolną częścią kapitelu ( głowicy), dźwiga abakus. Jego wygląd kształtują kanony porządków  w jakich występuje.
EKRAN - element architektoniczny w formie kwadratu łączący np. kolumny lub filary, pełniący rolę dekoracyjną a także ochronną ; także mebel złożony z drewnianej  lub metalowej ramy opartej na stojaku, z rozpiętą  zasłoną  z tkaniny lub innego tworzywa, stawiany przed kominkiem dla osłony przed gorącem lub blaskiem.
EMPORA - rodzai galerii lub loży na piętrze, otwartej do wnętrza budowli. Bywają kryte, odkryte, występują pojedynczo, albo tworzą ciągi  np. nad sklepieniem naw bocznych , zwłaszcza w kościołach romańskich służyły za pomieszczenie dla dworu, zakonnic, chóru. W budownictwie pałacowym umieszczane w sali głównej były najczęściej miejscem da muzyków.


ENTAZIS - w architekturze charakterystyczne wybrzuszenie kolumny, które miało na celu imitować rozszerzanie się obwodu kolumny  w środkowej jej części pod wpływem ciężaru stropu.
EPITAFIUM - napis nagrobny, tablica poświęcona pamięci zmarłego, umieszczana zwykle na ścianach kościołów.  Starożytne zawierały tylko imię zmarłego. Od II wieku dodawano do nich  hasła religijne, potem czas zgodnu a w średniowieczu zdobiono rysunkami. Kładziono także na nich godło. Renesansowe i barokowe były bardziej okazałe zawierały nieraz rzeźbiarskie popiersie zmarłego.
FASADA- elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją architektoniczną; zawierająca przeważnie główne wejście; może być podporządkowana ogólnej kompozycji  budynku i jako integralna część bryły odpowiadać jej  wewn. podziałom lub odgrywać rolę niezależną, np. dostawiona do budowli centralnej.
FILAR - element architektoniczny, pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej do kolumny. O przekroju wielobocznym najczęściej czworobocznym i ośmiobocznym. Jest jednym z elementów dźwigających.
FORUM - plac publiczny w  miastach staroż. Rzymu. Odpowiednik greckiej agory. Była to przestrzeń otwarta, która służyła za rynek handlowy. Miejsce spotkania i zgromadzeń publicznych. Najważniejszym rzymskim forum było Forum Romanum.
FRONTON - także przyczółek. Szczyt w arch. posługującej się formami klasycznymi. Jego pole wewnętrzne może być gładkie lub wypełnione płaskorzeźbą. Obramowane gzymsem nosi nazwę tympanonu. 
FRYZ - pozioma część belkowania  w porządkach klasycznych , zawarta między architrawem a gzymsem. W porządkach doryckich składa się z metopy i tryglifu w innych porządkach jest gładka  lub ozdobiona  motywami ( płaskorzeźbami ).
GIMNAZJON - w staroż Grecji  zespół budowli przeznaczony do ćwiczeń gimnastycznych. Początkowo drewniany z czasem budowany z kamienia. 
GLIF - płaskie przeważnie  skośne ścięcie narożników okiennych wykonywane w grubych murach w celu ułatwienia dopływu światła. Stosowane powszechnie w arch. średniowiecznej głównie w budownictwie obronnym.


GŁOWICA - zobacz - KAPITEL.
GURT - inaczej łuk jarzmowy, łęk wzmacniający, sklepienie kolebkowe, przebiegające między filarami.
GZYMS ( GALERIA, GEISON )  - element architektoniczny w formie poziomego profilowanego pasa, biegnącego wzdłuż ściany. Może być elementem wieńczącym.




HALA - nazwa wielkiego jednoprzestrzennego wnętrza o rozmaitym przeznaczeniu np.: kościół mariacki w Gdańsku.

HERMA - popiersie lub rzeźba nie tylko głowy ale i sylwetki o charakterze portretowym lub fantastycznym, osadzona na czworobocznym słupie zwężającym się ku dołowi. Występuje samodzielnie lub jako dekoracja tworząc plastry zwane hermowymi.


HYPOSTYL- w arch. starożytnej wielka sala wsparta na równomiernie rozstawionych kolumnach; jedna z zasadniczych części świątyni  egipskiej.
IGLICA - zwieńczenie w kształcie bardzo wysokiego ostrosłupa lub stożka, stanowiące nakrycie wieży lub zakończenie hełmu. Iglice ceglane lub kamienne  (niekiedy ażurowe) były charakt. dla gotyku. W baroku iglice były z blachy miedzianej i wieńczyły hełmy. Stanowią charakterystyczny element arch. i budownictwa.
IKONOSTAS - Ozdobna przegroda pokryta ikonami, oddzielająca nawę od części ołtarzowej w świątyniach wschodniego chrześcijaństwa. Miał troje drzwi : środkowe - carskie wrota - przez które mógł wchodzić tylko kapłan i boczne - diakońskie. Ikonostas wywodzi się z balustrady oddzielającej nawę od prezbiterium. Ukształtował się  w XIV - XV w. na Rusi a upowszechnił już w kulturze bizantyjskiej.

INSULAE/ INSULA- w staroż. Rzymie parcela miejska, dom lub grupa domów czynszowych przeznaczonych dla ubogiej ludności  tzw. insularii. Dom był kilkupiętrowy z pokojami uszeregowanymi wzdłuż korytarza. Na parterze mieściły się sklepy; dach wykorzystywano  niekiedy jako taras.
INTERKOLUMNIUM - przestrzeń pomiędzy kolumnami. Odległość odstępu pomiędzy jedną a drugą kolumną.
KANDELABR - duży stojący, kilkuramienny świecznik, częśto bogato zdobiony. Lampa, latarnia uliczna kilkuramienna. 
KANELOWANIE ( KANELURY )  - ( żłobki, kanele )pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzony kolumn lub pilastrów w celu nadania im smukłości i lekkości. Występują przede wszystkim w porządkach klasycznych ( architektonicznych ).


KANON -  reguła zalecająca pewne rozwiązania formy dzieła plastycznego za pomocą wzorców, przepisów i wyznaczników liczbowych określająca np.: schemat kompozycyjny, układ postaci, proporcje.
KAPITEL - inaczej głowica, górna, wieńcząca  część kolumny, pilastra, filara. Uformowana plastycznie, pełni funkcję  konstrukcyjną. Jest elementem między podporą a elementami podpieranymi. Składa się z echinusa ( dół )  i abakusa ( góra)
KAPITULARZ - jedno z pomieszczeń, służące do zebrań zakonników, usytuowane przeważnie w skrzydle wschodnim. Zazwyczaj na planie kwadratu lub prostokąta z umieszczonymi w ścianie od strony krużganka wejściem.
KAPLICA - niewielka budowla sakralna wolnostojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym; kościołem, oddzielny pokój z ołtarzem do odprawiania nabożeństwa - za transeptem. Posiada osobne sklepienie.
KARIATYDA - w porządku jońskim kobieta, zamiast kolumny, podtrzymująca strop lub belkowanie świątyni. np.: Kariatydy z Erechtejonu.


KARTUSZ - dekoracyjne obramienie tarczy  herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp. Także ornament w kształcie ozdobnej tarczy.

KASETON - wgłębione pole czworoboczne lub wieloboczne wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane; ozdoba stropów, sklepień i kopuł. Występuje głównie w arch. renesansowej. 



KATEDRA - główny kościół diecezji pod zwierzchnictwem biskupa. Może mieć formę bazyliki. Arch. sakralna  w gotyku np: Notre Dame czy Marii Panny w Ulm lub Krakowie. 

KAZAMATA- sklepiony schron w fortyfikacji stałej, zabezpieczony warstwą ziemi, zaopatrzony w strzelnicę. Budowano je w długich szeregach łącząc poszczególne izby biegnących na tyłach korytarzem.
KLASZTOR - budynek lub kompleks budynków służących zakonnikom jako miejsce zamieszkania, modlitwy. Zgromadzenie zakonne. Najsłynniejszymi są klasztory Cystersów i Benedyktynów.
KOLEBKA - typ sklepienia o półkolistym przekroju. Wymyślony przez Etrusków, Rzym, Bizancjum, Romanizm, Renesans, Barok ( tu dodano lunety, wsparty był na gurtach.


KOLEGIATA - nazwa kościoła nie będącego katedrą, przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników. Również kościół przeznaczony  na modlitwy kolegium. Duchowieństwo kolegiaty wyróżnia się spośród pozostałego duchowieństwa posiadaniem pewnych przywilejów.
KOLUMNA - pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjne; składa się z trzech części ->głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.
KONCHA - ( muszla ) półkoliste sklepienie nad wnęką w kształcie półkopuły, przypominające kształtem muszę.
KONFESJA - grób świętego połączony z ołtarzem, także grób  i ołtarz pokryte baldachimem. 



KOPUŁA - element architektoniczny stosowany we wszystkich epokach klasycyzujących w kształcie półkuli wsparta na tamburze ( bębnie ) a następnie na żaglach. np: kopula Michała Anioła w bazylice św. Piotra w Rzymie.


KOŚCIÓŁ BAZYLIKOWY - zobacz bazylika.
KOŚCIÓŁ HALOWY - zobacz hala. 
KROMLECH -  budowla w formie kręgu utworzona z menhirów, często łączonych górą poziomymi belkami kamienia. O charakterze kultowym lub astronomicznym; wznoszone w neolicie i początku epoki brązu, gł. w Bretanii i Anglii.
KRUŻGANEK - korytarz biegnący wzdłuż zewnętrznych ścian budowli, otwarty arkadami na dziedziniec umożliwiał przejście w układzie amfiladowym. np.: Wawel.


KRYPTA - sklepione podziemie kościoła ( najczęściej pod prezbiterium), w którym chowano zmarłych i składano relikwie. Kaplica grobowa głównie z okresu sztuki romańskiej. np.: św Leonarda na Wawelu.
KURIA - budynek senatu rzymskiego. Obszerne pomieszczenie, wysoka sala z płaskim stropem. Pod ścianą na przeciwko wejścia znajdowało się  podium dla prezydium senatu. Pod dłuższymi ścianami biegły stopnie na krzesła dla senatorów.
KURTYNOWA ŚCIANA - też parawanowa. Ściana zamykająca dziedziniec z bramą nie będąca ścianą budynku mieszkalnego.
LASKOWANIE - zobacz Maswerk.
LATARNIA - niewielka nadbudówka, zwykle w formie wieżyczki z oknami lub oszklonej. Nad dachem lub kopułą mająca oświetlenie odgórne. np: przy kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.
LEKTORIUM - drewniana lub murowana ścianka oddzielająca prezbiterium od nawy  zasłaniająca częściowo lub całkowicie ołtarz. Pełna lub w górnej części ażurowa czasem z baldachimowym występem po środku. 
LIZENA - pionowy pas muru wystający nieznacznie z lica ściany stosowany jako wzmocnienie ścian lub ozdoba. Pojawiła się w romanizmie, potem w gotyku ( dodano  przypory - system przyporowy).


LOGGIA - także podcienie - odrębny budynek lub pomieszczenie otwierające się na zewnątrz arkadami. Rodzaj  wgłębnego portyku stosowanego w pałacach i willach; balkon wnękowy.


LUKARNA  - pionowe okienko w dachu  doświetlające poddasze. Pojawiło się w architekturze gotyku we Francji. W okresie baroku  najbardziej ozdobne od XIX wieku, stopniowo pozbawiane detali architektonicznych. Stosowane do dnia dzisiejszego zachowały swoja praktyczną rolę.
LUNETA - odcinek sklepienia zwykle poprzeczny w stosunku do głównego sklepienia budynku, mieszczący przeważnie otwór okienny lub drzwiowy.
ŁUK PRZYPOROWY - element architektoniczny , część systemu przyporowego; wspiera każdy filar nawy głównej, sam wspiera się na skarpach. Charakterystyczny dla gotyku.


ŁUK TRIUMFALNY - forma architektoniczna zaczerpnięta z gotyku, przypomina arkadę lub może być wieloarkadowy. Dla uczczenia i upamiętnienia jakiegoś ważnego wydarzenia.


MANSARDA - mieszkanie na poddaszu także dach dwuspadowy lub czterospadowy. Nazwa od Jules Hardouin Mansarda, francuskiego  architekta baroku. Jako pierwszy wprowadził to rozwiązanie i wykorzystał jako część użytkową.
MASTABA- w staroż. Egipcie nazwa grobu charakterystycznego dla okresu archaicznego, starego, średniego państwa. grób dostojników.Składała się z części nadziemnej, trapezoidalnej budowli ( z cegły suszonej lub kamienia ) , na planie prostokąta, połączonej pionowym szybem z podziemną komorą grobową.
MASWERK - geometryczny wzór odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego przeźrocza, wimpergi itp. Pierwsze pojawiły się w oknach katedry w Chartres w XII w. Z czasem stały się ażurowe a wzory bardziej zawiłe.

MAUZOLEUM - budowla upamiętniająca zmarłą osobę. Mauzolea już budowano w starożytności. W Grecji budowano je na planie bębna, dekorowano fryzem. Współcześnie znane jest mauzoleum np.: Lenina na placu czerwonym. 
MEGARONY - domy władców. Tworzono je na planie prostokąta o jednym pomieszczeniu. Posiadały  otwarty przedsionek na krótszym boku, a wewnątrz po środku palenisko nad którym znajdował się otwór w dachu. Megaron w okresie archaicznym starożytnej Grecji stanie się podstawą pod budowę świątyń.
MENHIR - pradziejowy obelisk  kamienny, surowy lub z grubsza obrobiony, występujący pojedynczo lub w grupach; niektóre menhiry osiągnęły gigantyczne rozmiary ( 4- 20 m wys.); pochodzą gł. z okresu neolitu i początku epoki brązu.
METOPA- kwadratowa lub prostokątna płyta między tryglifami we fryzie belkowania doryckiego. Często dekorowana płaskorzeźbą.









MEZZANINO - tzw. półpiętro. niska kondygnacja między piętrowa, zwykle między parterem a pierwszym piętrem bądź stanowiąca ostatnią kondygnację. Przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne. 
MODUŁ ( MODULUS, REGULATOR ) - w arch. jednostka miary  odpowiadająca wielkości danego elementu  arch, który służy do określania proporcji innych członów arch. Np. w starożytnej grecji stanowiła szerokość tryglifu. 
NADPROŻE - element arch. w formie belki podtrzymującej konstrukcje nad  drzwiami lub innym otworem w budowli. Często bogato zdobiony.
NARTEKS - w arch. wczesnego Chrześcijaństwa i bizantyjskiej kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła. Powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Przeznaczony dla pokutników. W arch. romańskiej przekształcony w kruchtę.  
NAWA GŁÓWNA - w arch. najwyższa środkowa nawa przykryta własnym dachem. Pojawiła się już w arch. starochrześcijańskiej. Zazwyczaj przecięta jest transeptem przez co tworzy formę krzyża łacińskiego. W gotyku bardzo wysoka wspierana przez system przyporowy. Od wewnątrz zwieńczona sklepieniem o różnym charakterze w zależności od epoki. 
NAWA BOCZNA - po bokach nawy głównej, odgrodzona od niej za pomocą kolumn lub arkad. Pod jej sklepieniem znajdują się empory. Posiada własne zadaszenie które jest pochyłe. 
OBELISK - wysoki słup czworoboczny, zwężający się ku górze, ścięty u szczytu w formie wydłużonego ostrosłupa. Monumentalne i monolitowe w staroż Egipcie. W sztuce europejskiej przejęty jako jedną z form pomników upamiętniających sławnych ludzi bądź wydarzenia.
OBEJŚCIE ( AMBIT )  - krużganek wokół dziedzińca klasztornego. Także przedłużenie naw bocznych w kościele wokół prezbiterium poza ołtarzem. 
OKTOGON - budowla zbudowana na planie kwadratu lub wieloboku ( najczęściej ośmioboku ). Znane są także bardziej skomplikowane rozwiązania na planie prostokąta, owalu, elipsy, trójkąta, krzyża greckiego z apsydami lub bez. 

OŁTARZ - miejsce składania ofiar,  stół ofiarny z kamienia. Posiada nastawę  mieszczącą obraz lub rzeźbę. Składa się z antependium ( bazy ), mensy ( części środkowej ) i predelli ( płyty ).
ORATORIUM  - oddzielne pomieszczenie, rodzaj kaplicy z przeznaczeniem dla celów kultowych ściśle określonej grupy wiernych np. zakonników w klasztorze lub chorych w szpitalu. 
ORCHESTRA - element w arch. - część składowa amfiteatru znajdująca się po środku, pełniąca rolę sceny na której rozgrywano sztuki. 
PAŁAC  - budowla reprezentatywna w kształcie litery C. Widoczny ryzalit - środkowa część budowli wysunięta do przodu lub cofnięta do tyłu. Skrzydła tworzą dziedziniec. Np. pałac w Willanowie, Wersal.
PARAWANOWA ŚCIANA - zobacz kurtynowa. 
PAWILON - niewielki budynek  przeważnie parterowy  o lekkiej konstrukcji  wchodzący zazwyczaj w skład określonego zespołu  arch. - przestrzennego. Najsłynniejsze to ogrodowe rozpowszechnione w XVI i XVIII wieku.  
PENDENTYW - inaczej żagielek. Część arch. zaliczana do budowy kopuły. Najniższa jej część. Na nim spoczywa tambur i kopuła.

PERYSTYL - dziedziniec lub ogród otoczony dookoła portykiem kolumnowym. Także ogród położony zazwyczaj w głębi domu.
PERYSTAZA-kolumnada otaczająca świątynię lub inny obiekt architektoniczny.
PIANO NOBILE - najwyższa i najbardziej reprezentacyjna kondygnacja wieńcząca budowlę. W niej znajdują się apartamenty mieszkalne o charakterze również reprezentacyjnym.
PILASTER - element arch. w kształcie płaskiego pionowego występu z lica ściany zaopatrzonego w bazę i głowicę, spełniający funkcję dekoracyjną jak i konstrukcyjną.


PINAKIEL ( FIALA ) - element arch. w formie strzelistej wieżyczki posiadającej charakter dekoracyjny. Występuje po raz pierwszy w gotyku i jest jedną z cech charakterystycznych epoki.


PODCIENIA - zobacz loggia.
PODPORA ( PRZYPORA )  - skarpa, pionowy filar silnie występujący ze ściany budynku, zwężający się zwykle ku górze, na szczycie zwieńczony dekoracją. Stosuje się  w celu wzmocnienia ściany podlegającej rozporowi. Z niej wychodzi łuk przyporowy podpierający bezpośrednio np. ścianę nawy głównej. Charakterystyczne dla arch. gotyckiej. 
PORTAL - ozdobne obramowanie drzwi zawierające płaskorzeźbę z ilustracjami pisma św. w średniowieczu.

PORTYK- zewn. część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających  jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście. Zwieńczona trójkątnym frontonem;wysunięta ku przodowi lub wgłębiona. Często przedstawiana w porządkach klasycznych.


PREZBITERIUM - część kościoła w której znajduje się ołtarz. Przeznaczona dla duchowieństwa oddzielona od reszty kościoła balustradą. W sztuce romańskiej często zakończona apsydą. 
PROPYLEJE - monumentalna brama prowadząca  zwykle do sanktuarium np. Propyleje Mnesiklesa. 
PRZĘSŁO - powtarzający się  człon jakiejś konstrukcji np. sklepienia, zawarty w przedziale między  sąsiadującymi  podporami.
PRZYCZÓŁEK - zobacz fronton. 
PRZYPOROWY SYSTEM  - w gotyku - polegał na konstrukcji, która miała na celu wspierać najwyższą nawę, tj. główną. Na przyporach zwieńczonych pinaklem spoczywały łuki przyporowe które podtrzymywały ścianę.


PÓŁKOLUMNA - element architektoniczny najczęściej przylegający do ściany, przypominający kolumnę przeciętą wzdłuż na pół. Inaczej połowa kolumny. Przeważnie spełnia funkcję dekoracyjną.
PYLONY -w arch. starożytnego Egiptu dwie kamienne wieże kamienne flankujące bramę świątyni założone na planie prostokąta, o kształcie trapezoidalnym; zdobione zwykle reliefami i inskrypcjami.
RAMPA-pochylnia o nieznacznym kącie nachylenia służąca do wygodnego pokonywania różnicy poziomów.
REFEKTARZ - sala jadalna w klasztorze lub seminarium duchownym.
ROZETA - odmiana maswerku w kształcie kolistej koronki przypominający rozwinięty kwiat. Pojawia się nad głównym wejściem portalowym kościoła gotyckiego.

 
ROTUNDA - budowla na planie koła często kryta kopułą, jak również okrągła sala często o charakterze reprezentacyjnym. W starożytności był nią np. Panteon. 
ROZGLIFIENIE - 
RUSTYKA - okładzina  wykonana z chropowatego obciosanego kamienia lub tynku  naśladującego fakturę takiego kamienia.


RYZALIT - część budynku wysunięta ku przodowi na wysokości wszystkich kondygnacji. Np. Barokowy pałac w Wersalu. 
RZYGACZ - element arch. w kształcie zwierzęcia lub czegoś innego z otwartą paszczą, przez którą wypływa woda deszczowa gromadząca się na dachu.

SERDAB- w architekturze staroż. Egiptu niewielka komora wewnątrz świątyń i kaplic grobowych -> mastaby, w której ustawiony był posąg zmarłego; s. był całkowicie odizolowany  od pozostałych pomieszczeń.
SIMA - w klasycznych porządkach arch. element ciągły, poziomy pod gzymsem wieńczącym, pełniący funkcję rynny. Także esowaty profil krzywolinijny ( esownik) w górnej części wklęsły, w dolnej wypukły lub na odwrót. 
SKLEPIENIE - część arch. element zadaszenia mający swój początek już w starożytności. Wspiera się na filarach, kolumnach lub gurtach. W Rzymie pojawiło się kolebkowe.



W romanizmie krzyżowe ( dwa sklepienia kolebkowe schodzą się ze sobą na krzyż ).



Następnie pojawiło się krzyżowo żebrowe, które powstaje  z żeber filarowych, które krzyżują się  ze sobą po przekątnej, po środku łączone zwornikiem.

 

Są także sklepienia palmowe, kryształowe, gwiaździste, wachlarzowe, lejkowe, zwierciadlane, stalaktytowe. Wszystkie najczęściej stosowane w gotyku. 
SŁUŻKA - w arch. gotyckiej ściśle związana z filarem wiązkowym, półkolista przylegająca do niego wzdłuż, podkreśla pionowy charakter ściany. 
STALLE - ozdobne ławy z wysokimi oparciami w kościele dla dostojników, duchownych uczestniczących w nabożeństwie. 
STROP - tradycyjne przekrycie budynku  lub przegroda między kondygnacjami. Składa się z płaszczyzny górnej ( podłoga ) warstw izolacyjnych, części wypełniających oraz płaszczyzny dolnej czyli sufitu. Mogą być drewniane, murowane, żelbetowe, gładkie lub połączone żebrami. Może być dekorowany kasetonami. 
STYLOBAT - w arch. antycznej cokół stanowiący podstawę kolumnady. 
SYNAGOGA - w judaizmie miejsce spotkań, modlitwy i nabożeństw, których podstawę stanowi czytanie wersetów Tory. Posiada skrzynię Aron Hakadesz wbudowaną we wschodnią  ścianę, w której przechowywana jest Tora. Centralnym miejscem synagogi jest bima - podium lub pulpit służący do czytania Tory. 
SYSTEM PRZECHODZĄCY - 
SYSTEM WIĄZANY - jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła nawy bocznej.
SZCZYT - w architekturze zwieńczenie budynku, jego najwyższy punkt. Może być dekoracyjnie wykonany.  
TAMBUR - cylindryczna lub wieloboczna podpora kopuły. Znajduje się pomiędzy kopułą a pendentywem. 

TEPIDARIUM - część term - pomieszczenie ciepłe z gorącą wodą.
TERMY - łaźnie rzymskie, w których się kąpano, dyskutowano na różne tematy. Dostępne tylko dla mężczyzn. Sklepione kolebkowo z kolumnami w stylu kompozytowym. 
TOLOS - w staroż. Grecji z kultury Mykeńskiej - rodzaj grobowca dla władcy o kolistej podstawie w formie pozornej kopuły. Poszczególne warstwy bloków przycięte pierścieniowato, zwężające się ku górze. Do wnętrza prowadził długi korytarz Dromos.


TORUS - a rch starożytnej i porządkach klasycznych, część podstawy kolumny w  postaci wypukłego pierścienia. Wznosi się na skocji. 
TRALKA - małą ozdobna kolumienka, często mająca kształt wazonu lub kielicha, podtrzymująca w układzie szeregowym parapet lub balustrady.
TRANSEPT - w arch. nawa poprzeczna, która przecina pod kątem prostym nawę główną. Razem tworzą formę krzyża łacińskiego. Ramiona transeptu mogą być zakończone apsydami. Za transeptem znajduje się prezbiterium z ołtarzem.
TEATR ANTYCZNY - miejsce wystawiania różnego rodzaju sztuk. W Grecji budowane na wolnym powietrzu ( amfiteatry ) mają kształt półkolisty z miejscami dla widzów w formie schodów wykutych w kamieniu. Np. Teatr Apollina w Epidaurze. Składa się ze sceny ( orchestra )  i szopy  w której aktorzy się przebierali ( skene ).

 

W Rzymie - Koloseum. Zbudowany na planie koła. Piętrowy. Przez trzy piętra biegną arkady. Nad nimi jest jeszcze jedno piętro ale bez arkadowe. Wewnątrz biegł wokoło ławy wsparte na potężnych filarach.

TRYFORIUM -  przezrocze, otwór w ścianie, okno w arch. romańskiej zwykle przedzielone na trzy części przesklepione arkadami.
TRYGLIF- prostokątna i z trzema ostrymi żłobkami płyta między metopami i na narożach fryzu belkowania doryckiego.
 

TYMPANON - element architektoniczny będący elementem przyczółka, na który składa się również akroterion oraz sima, w formie trójkąta w świątyniach greckich wypełniony był płaskorzeźbą.
WESTWERK - rozbudowana zachodnia część bazyliki, usytuowana poprzecznie do korpusu nawowego, charakterystyczna dla architektury wczesnoromańskiej. Wznoszona na planie  kwadratu lub prostokąta.
WESTYBUL - pomieszczenie przejściowe, przedsionek w niektórych typach budowli  świeckich. W domach rzymskich i greckich miał formę korytarza. W renesansie i baroku w pałacach stanowił przedpokój o charakterze reprezentacyjnym.   
WIEŻA - budowla lub część budowli na planie koła, owalu lub wieloboku, także prostokąta, której wysokość jest  zaakcentowana w stosunku do szerokości podstawy. W budowlach obronnych mogła być elementem muru, zamku właściwego, poza tym także mogła pełnić rolę dekoracyjną. 
WIMPERGA - w arch. gotyckiej trójkątny szczyt  umieszczany  w zwieńczeniu portali lub okien. Pole zdobiono ażurowym maswerkiem i wieńczono pinaklami.


WOLUTA - element arch.  występujący w głowicach klumny stylu jońskiego a także będący innym elementem dekoracyjnym.  Przybiera formę ślimacznicy lub zwiniętych brzegów maty .

 

WSPORNIK - element konstrukcyjny podtrzymujący  balkon, wykusz, galerię, gzyms koronujący lub inne elementy wysunięte poza ściane budowli. Wykonany z kamienia, drewna, żelaza. Mocno osadzony w murze lub jako przedłużenie belki ciągłej. W Klasycyzmie przybiera formę ozdobną i uznawany jest za konsolę , modylion.

 

WYKUSZ - nadwieszona część budynku kryta osobnym daszkiem, występująca z lica ściany na zewnątrz, na wysokości jednej lub kilku kondygnacji ponad parterem. Także pomieszczenie znajdujące się  w tej części budynku. Część baszty z otworem w podłodze umożliwiającym rażenie nieprzyjaciela gorącą smołą lub wrzątkiem. Stosowany do dzisiaj, utracił funkcję obronną a zyskał praktyczno dekoracyjną.


ZAMEK - zamknięty zespół elementów obronnych wraz z zabudowaniami mieszkalnymi. Siedziba władcy zbudowana z kamienia lub drewna. Posiada rozbudowane podzamcze z zabudowaniami gospodarczymi. Nizinny - stawiany na nizinach dodatkowo wyposażony w fosę, która utrudniała dostanie się wroga do zamku. Wyżynny budowany był na szczytach skał, które utrudniały dojście a tym samym stanowiły element obronny.  
ZWORNIK - element arch. środkowy kliniec w szczycie arkady  lub na skrzyżowaniu się żeber gotyckiego sklepienia. Kładziony jako ostatni, spaja konstrukcję w całość. Często akcentowany kształtem odrębnym, zdobiony rzeźbionym ornamentem.


ŻAGIELEK  - zobacz pendentyw. 
ŻEBRO - element arch. istotna część sklepienia podtrzymująca je jak w romanizmie gurty. Tworzy sklepienie krzyżowo żebrowe a także inne gotyckie wariacje. W miejscu skrzyżowania się łączone zwornikiem. Ukształtowane z profilowanej cegły  lub kamienia. Wsparte na filarach, wspornikach przechodzą w służki. 
ŻŁOBKOWANIE - zobacz kanelowanie. 


Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych, wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2007

6 komentarzy:

  1. Bardzo ciekawy a przede wszystkim treściwy wpis. Lubię takie czytać dlatego pisz częściej, a tymczasem pozdrawiam cieplutko :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Dziękuję Madziu ! Cieszę się, że mogłam sprawić przyjemność tym jednym wpisem słowniczka z Historii sztuki ;)
      Pozdrawiam również !

      Usuń
  2. Dziękuje Ci za to! Kolokwium się zbliża :(

    OdpowiedzUsuń

----