Historia Sztuki - Starożytny Egipt

II Okres przejściowy i Średnie Państwo

II  Okres przejściowy nie wniósł żadnych nowości do sztuki Egipskiej, a prawdziwy jej rozkwit dopiero miał się narodzić wraz z nadejściem Nowego Państwa. 

Nowe Państwo ( 1567 - 1085 ) to okres największej potęgi politycznej militarnej gospodarczej i kulturalnej. Także najwspanialszy rozwój sztuki - doskonałości technicznej i artystycznej. Panują dwa nurty w sztuce. Konserwatywny - stosowano starą zasadę symetrii i jasnego odrzutowania, a także bezwzględną czytelność obrazu. 

Postępowy - oddawano zwartą kompozycję, figuralną pełnię ekspresji np: " grupa płaczek".

Malarstwo w tym czasie przeżywa swój "Złoty wiek". Jest samodzielną  gałęzią sztuki. Postacie ludzi stają się  smuklejsze, pełne lekkości i wdzięku. W rysunku i modelunku dążono do poszukiwania piękna, złagodzenia i zindywidualizowania wzorcowych schematów kanonu.  Zaczęto przedstawiać postać od tyłu a tematami najbardziej rozpowszechnionymi stały się wyobrażenia cudzoziemców. To całkowicie nowy styl pełen powabu i wdzięku np: "Muzykantki ".

Smukłe palce harfiarek  układają się w sposób pełen gracji. W spojrzeniach widoczna kobieca zalotność. Postać nagiej, środkowej muzykantki przyciąga uwagę. Do tej pory nagie przedstawienia dotyczyły dzieci. Ponad to widoczna jest tutaj zastosowana zasada KONTRAPOSTU.  Niektóre z dzieł są pełne indywidualnego wyrazu na twarzy, tym samym przypominając rysunek portretowy np.: "Portret Damy".

Ten delikatnie zarysowany stożkowaty przedmiot wyobrażał przesycony pachnidłami tłuszcz: roztapiając się  nasycał ciało wonnościami. 

Także w rzeźbie można zauważyć stosowanie dwóch nurtów. Z jednej strony  widać tradycyjne przedstawienia postaci jak na przykład posąg Totmesa III z czarnego granitu. 

Widać nawiązanie do Starego Państwa. Pozycja hieratyczna, ręce na udach a na głowie klaft. Na udach krótki oficjalny fartuszek. Zostały na posągu ślady polichromii żółtej na chuście, niebieskiej na brodzie.

W płaskorzeźbie natomiast stosowano specjalny zabieg techniczny nadający wdzięku i melancholii. W przeciwieństwie do rzeźby Totmesa oko jest miękko modelowane i stapia się z całością rysunku przypominając tzw. SFUMATO. Przykładem jest "wezyr Ramose wraz z małżonką". 

Jest tu gracja i finezja a także subtelność rysunku. Precyzyjnie oddane szczegóły. Z jednej strony hieratyczna pozycja z drugiej delikatny i miękki modelunek twarzy oraz dokładność. 

Epizod Amarneński

Pojawił się z wejściem na tron Amenhotepa IV Echnatona. Był to IV wiek p.n.e. Władca ten wprowadził nową religię całkowicie odbiegającą od doczesnych kultów i wierzeń. Była to wiara w jednego boga a konkretnie boga słońca Atona. To bardzo przełomowy okres w historii Egiptu jako że w sztuce nastąpiły radykalne zmiany, dzięki nowym postanowieniom faraona. Chcąc bowiem uwolnić sztukę od więzów regół zerwał całkowicie z dotychczasowym kanonem. Nakazał przedstawiać ludziom wiernie to co widzą. Nie chciał by go upiększano lub gloryfikowano. Miały to być sceny z jego życia, nawet te intymne i osobiste. Ta swoboda, którą narzucił okazała się być z czasem utrudnieniem dla artystów, którzy przyzwyczajeni byli do kanonu.

Przede wszystkim w sztuce i w malarstwie jak i w rzeźbie widoczne były defekty anatomiczne Echnatona. Jajowata głowa, wydłużona szczęka, obwisły brzuch, chuda szyja i wąskie opadające ramiona. Z czasem artyści zaczęli nadawać te cechy wszystkim postaciom, co było powodowane przyzwyczajeniem do kanonu. Tak więc z narzuceniem wolności w stylu, pojawił się nowy kanon, swoisty manieryzm, który stał się najbardziej charakterystycznym dla sztuki Egipskiej i wyróżniał ten okres spośród wszystkich innych.

Na reliefie powyżej widać Echnatona z małżonką Nefertiti wraz z córkami. Wyraźnie zaznaczone są wyżej wymienione defekty anatomiczne. Ponad to scena emanuje prywatnością. To bardzo osobiste przedstawienie pary królewskiej czule zajmujących się swoimi dziećmi.   

Po lewej u góry widać parę królewską w bardzo intymnej chwili  a po prawej Smenchkare z córką pary królewskiej  Meritaton w chwili zbierania kwiatów w ogrodzie. Godne uwagi są tu przedstawienia szat i materiału. Jest zarysowany w bardzo miękki i płynny sposób. Ta cecha przetrwała do końca działalności artystycznej Egiptu wnosząc odżywczy prąd do sztuki tego państwa. 

Jednym z najwspanialszych i najsłynniejszych rzeźb tego okresu jest portret królowej Nefertiti wyrzeźbiony przez Totmesa ( po lewej od dołu ). 

Portret ten cechuje subtelny modelunek twarzy, delikatność. Brak jajowatej głowy był swoistym kompromisem by oddać regularność rysów. Wykonany z wapienia a następnie POLICHROMOWANY, z oczyma inkrustowanymi kryształem górskim. Jest to jedno z moich ulubionych dzieł Egiptu, co również dotyczy się całego epizodu amarneńskiego. Zaraz obok królowej widnieje przedstawienie faraona. Wszystkie defekty anatomiczne są wyraźnie zaznaczone. 

Na temat architektury tego okresu wspomnę później, jako że dla architektury Nowego Państwa przeznaczam osobny dział. Tymczasem po okresie amarneńskim wrócono do starego kanonu, którego zasad się ściśle trzymano. Tematyka tak jak dawniej była oficjalna choć nie brakowało wpływów amarneńskich przejawiających się w lekkości ruchów, wyszukanej gestykulacji oraz wyrafinowaniu w oddawaniu szczegółów. Nawet zastosowano miękki modelunek twarzy w posągu Setiego I.

Widać semickie rysy, miękkość i łagodność. Brak surowości Starego Państwa. 

Coraz częściej zaczęto przedstawiać palce w sposób normalny ( tak jak je się widzi), jednak nawet ta nowość nie powstrzymała sztuki, która już powoli zmierzała w kierunku klasycyzującym. 

Dwa dzieła godne uwagi to Seti I składający ofiarę Ozyrysowi ( po lewej ), oraz Izydzie ( po prawej ). 

Niegdyś faraon był bogiem, potem stał się mu równy a teraz pada przed bóstwem na kolana. Jeszcze później będzie się przed nim korzyć jak Ramzes II na rzeźbie poniżej. 

Epoka Ramessydów

Jak sama nazwa wskazuje była to epoka, w której większość faraonów miała na imię Ramzes. W tym przedziale czasowym początkowo sztuka rozwijała się  dwupłaszczyznowo. Z jednej strony panowała wysoka jakość technicznego wykonania, subtelność rysunku, z drugiej tendencja do dekoracyjności. Np. malowidła  z przedstawieniem żony Ramzesa II Nefertari. 

Potem już przyodziała charakter masowy. Powstawała bowiem liczna ilość świątyń, tak więc tworzono w pośpiechu co spowodowało obniżenie standardu artystycznego. Zbyt duże powierzchnie do zapełnienia spowodowały, że aby uzyskać efekt dekoracyjny umiejętnie operowano światłocieniem. Stąd reliefy są głęboko cięte. Za ich pomocą światłocień lepiej uwydatniał linie.Tutaj liczyła się całość kompozycji a nie szczegóły. Uważano, że rozpraszają one uwagę. Ponad to budowano z piaskowca, który trudniej nadaje się do precyzyjnej obróbki. Prym wiodła tematyka wojenna, sceny batalistyczne, sceny z polowań faraona.

Pomimo obniżenia wartości stosowano realizm w gestach, dynamikę. Ponad to dużą wartość przywiązywano także do tematyki przyrody. Przykładem są reliefy z Karnaku - były one prawdziwym ogrodem botanicznym.

Architektura Nowego Państwa

Wraz z nadejściem Nowego Państwa pojawia się klasyczny typ świątyni, jako że była budowlą najbardziej reprezentatywną.

- Droga do niej zaczynała się od małego molo do którego przybijały barki.

- Od portu do świątyni prowadziła aleja sfinksów kończąca się przy pylonach.

- Przed pylonami flagi  i wielkie posągi  króla.

- Potem obszerny podwórzec/dziedziniec otoczony z trzech stron portykami.

- Za nimi sala hypostylowa. Dwa jej środkowe rzędy kolumn tworzyły rodzaj nawy głównej.

- Potem pojawia się mniejszy hypostyl a w nim sala na barkę.

- Za nią kaplica/sakntuarum czasem poprzedzana WESTYBULEM na posąg bóstwa. 

Za zespołem świątynnym zazwyczaj był park i święte jezioro. Schemat nie był rygorystyczny, można go było zmieniać, jednak stworzony był także po ty by oddawać różnice klasowe społeczeństwa. Tak więc na podwórcu zbierali się  ludzie pracujący. W sali hypostylowej  urzędnicy, skrybi, dostojnicy wojskowi. Jeżeli hypostyli było więcej dokonywano dodatkowej selekcji. Do sali z barką dopuszczano kapłanów, dostojników państwowych.  Blisko posągu  bóstwa był faraon, najwyżsi kapłani, wezyr, kler zatrudniony przy codziennym kulcie. 

Należy także wiedzieć, że układ kolejnych pomieszczeń świątyni  był ściśle związany ze światłem słonecznym. 

- Podwórzec zalany był słońcem.

- Hypostyl w półmroku.

- Sala na barkę w głębokim półmroku.

- Kaplica w największym mroku. Na posąg bóstwa mógł padać snop światła z otworu wykonanego nad  posągiem. 

W miarę kolejnych pomieszczeń następne wejścia były coraz węższe. Świątynie budowano na osiach skierowanych w różne kierunki świata np. Karnak - zachód i wschód a także na północny zachód, Chonsu - na południe, Mutt - na północ. 

Przede wszystkim w architekturze Nowego Państwa pojawiają się elementy roślinne lub odgięty na zewnątrz niski profil na zewnętrznej ścianie. Forma gzymsu, która również stanowiła ochronę przed wężami.

Występują także wszystkie kolumny o kapitelach, które pojawiły się do tej pory czyli: lotosowy otwarty, zamknięty, palmowy, papirusowy, Hatorycki, Ozyriacki  a także pojawił się nowy - heraldyczny, który wyobrażał razem lilie i papirusy  symboliczne połączenia Górnego i Dolnego Egiptu. Warto także wiedzieć, że na pułapach świątyń widniały konstelacje dekanalne w postaci złotych gwiazd  na ciemnym błękicie. Musiało to wyglądać przepięknie. :) 

Pewną nowością architektoniczną była możliwość łączenia pałacu królewskiego z grobowcem. Niestety jeżeli chodzi o piramidy, będące istotną częścią architektury Starego Państwa,  w Nowym Państwie przestały już być  symbolem królewskiego przybytku  wieczności. 

Najważniejsze Budowle Nowego Państwa

Najpiękniejszym zespołem monumentalnym Nowego Państwa była świątynia królowej Hatszepsut w Deir - el - Bahari. Plan świątyni po lewej u dołu, można powiększyć.

Po środku u góry znajdywała się świątynia grobowa Totmesa III. na prawo ( północ ) przylegał do niej zespół tarasów. Na lewo ( południe) starsza świątynia Mentuhotepów z czasów Średniego Państwa, zwieńczona piramidą. Na niej właśnie wzorowała się królowa Hatszepsut kiedy budowała własną. 

Kolejnym przykładem jest świątynia w Luksorze o złamanej osi budowli wynikającej z dwóch etapów jej powstawania i chęci wyprostowania kierunku do alei sfinksów. 

Kolejna to świątynia w Karnak. Co ciekawe nie jest tworem jednolitym. Budowana była stopniowo, a każda część wznoszona była przez innego  władcę. 

Główna oś skierowana jest z zachodu na wschód a druga z północy  na zachód. Ta druga część posiada szereg pylonów i kończy się świątynią bogini Mut, zdobioną posągami granitowymi lwiej bogini Sechmet. Tutaj występują wszystkie typy kolumn i dekoracji architektonicznych, a także nowe formy jakimi są granitowe filary oraz kapitel heraldyczny, o którym wspomniałam wcześniej. 

Innym typem świątyni pochodzącym z okresu Nowego Państwa a konkretnie z okresu amarneńskiego jest  świątynia w Tell el - Amarna, poświęcona Atonowi.

 Posiadała tak pylony jak i hypostyl. Nie była przykryta dachem by promienie docierały do środka. Obejście świątyni otoczone było murem a tam stały kolumny, które niczego nie podtrzymywały. 

Najciekawszą świątynią jednak była Abu Simbel.  Wykuta w skale różowego piaskowca posiadała fasadę w formie trapezu, który przypomina pylony. 

Z każdej strony stoją dwa dwudziestometrowe posągi siedzącego faraona Ramzesa II, a przy jego nogach małe statuy  jego rodziny -żony Nefertari. W górze skalnej fasady dwa fryzy - najwyższy to rząd małp. 

Po środku wielkich posągów znajdywało się wejście - duże drzwi prowadzące do dużej sali wspartej na ośmiu słupach ozyriackich. Za nią znajdywała się sala hypostylowa, sala na barkę i sanktuarium. Oś świątyni ukierunkowana była na wschód by promienie słońca padały na posąg Ramzesa. 

Jeżeli chodzi o same grobowce nie łączone z kompleksem świątynnym to były one kute w skale dokładnie tak samo jak te powstające w okresie Średniego Państwa. 

Choć to już koniec wiedzy na temat Nowego Państwa to jednak nie koniec informacji na temat sztuki Egiptu, ale o tym już innym razem. Pozdrawiam wszystkich serdecznie !!Miłego weekendu !

Korzystałam z książki Nie tylko piramidy...sztuka dawnego Egiptu Kazimierza Michałowskiego. Dla zainteresowanych epizodem amarneńskim polecam także książkę Nefertiti Joycea Tyldesley'a.