Historia Sztuki - sztuka Mezopotamii

 IV w. p. n. e. 

Niektórzy z Was pewnie już wiedzą a inni jeszcze nie, że Mezopotamia to starożytne państwo leżące nad dwoma rzekami Eufratem i Tygrysem, założone przez Sumerów w IV tysiącleciu p.n.e., którzy również dali początek wielkiej kulturze i sztuce. Na początku III tysiąclecia p.n.e. Mezopotamię podbijały plemiona Akadów oraz Gudei a na początku II tysiąclecia p.n.e pojawiły się dwa  ostateczne silne państwa - Asyria oraz Babilon.

Cała sztuka i życie Mezopotamii regulowane było przez religię. W oparciu o nią tworzono rzeźbę, architekturę, płaskorzeźby, a także malarstwo. O stylu panującym w danym okresie decydowały przede wszystkim warunki historyczne a także upodobania panującego w danym momencie władcy. Każdy z nich narzucał swoim artystom własny konkretny ton twórczy dyktowany indywidualnymi potrzebami. Artyści niestety byli anonimowi głównie dlatego, że przynależeli do podbitych ludów. 

 Architektura

Należy pamiętać że architektura Mezopotamii jest monumentalna, posiada charakter obronny i warowny. 

Początkowo budowano z trzciny uszczelnianej błotem. Niedługo potem z gliny i ostatecznie  z suszonej cegły. Niestety był to materiał bardzo kruchy przez co budowle szybko się rozpadały i nie dotrwały do naszych czasów. Z czasem pojawiła się  palona cegła łączona zaprawą asfaltową a także bloki wapienia. Rzadko używano kamienia. Był to budulec, który trzeba było sprowadzać co było znacznym utrudnieniem. Dopiero w czasach panowania Asyryjczyków zaczęto go stosować w dużych ilościach, jednak nie zrezygnowano z cegły. 

Najważniejszymi budowlami były świątynie, które budowano najstaranniej dzięki czemu znaczna ich część zachowała się do dzisiaj. Najbardziej znanym przykładem budownictwa sakralnego są ZIGGURATY ( Zikkuraty ) a konkretnym przykładem jest Ziggurat w Ur.

Budowany na planie  prostokąta stał po środku  obszernego podwórza przy którym znajdowała się świątynia. Kształtem przypomina schodkowo układający się ostrosłup. Narożniki ustawione zawsze były na cztery strony świata. Po środku północno- wschodniej ściany znajdowała się długa rampa ze schodami . Po prawej i lewej stronie wzdłuż muru biegną dwie inne, łączące się z główną w jednym punkcie. Rampa prowadziła na sam szczyt budowli, gdzie znajdował się jej najważniejszy punkt- sanktuarium. 

Świątynie często nabierały charakteru dekoracyjnego, a dekoracje te nie zawsze były funkcjonalne. Jednak dzięki takim upodobaniom pojawiła się TECHNIKA MOZAIKI. Wykonywano stożki  z wypalonej gliny przypominające gwoździe. Główki malowano na różne kolory. Powierzchnię powlekano grubą warstwą mokrej gliny  i wciskali w nią  stożki. Świetnie prezentowały się na kolumnach, które z kolei były ogromne i masywne o średnicy 2,5 metra. Dekorowane mozaiką czarno białą, która ukrywała suszoną cegłę i jednocześnie wzmacniała słupy chroniąc je przed rozsypaniem.

Z czasem pojawiła się także dekoracja w postaci płytek glazurowanych znana też jako okładzina ceramiczna. Świetnym przykładem są zwierzęta pojawiające się na ścianach świątyni Isztar. Taka dekoracja okrywała znaczną część budowli co dodawało jej uroku.  

Bardzo istotny był jej warowny charakter. Do bramy świątyni prowadziła droga procesyjna, długie przejście pomiędzy prostopadłymi do murów miejskich ścianami. Zapewniało to kontrolę przejezdnych i zmuszało napastników do frontalnego ataku, który był skutecznie broniony.

Dodatkowym elementem obronnym, głównie pałacowym, stały się postacie demona znanego jako Lammasu, którego zadaniem miało być odstraszanie wrogów. Była to forma kamiennych strażników, uskrzydlonych byków z ludzkimi głowami.

Włosy i broda charakterystycznie trefione ( kręcone ). Na głowie tiara ze stylistycznie wykręconymi rogami. Postać wtapiana była w bloki kamienne, które służyły jednocześnie za podstawę zwieńczenia bramy wejściowej. Bardzo precyzyjnie wykańczane. Taki Lammasu musiał być widoczny z boku jak i z przodu, dlatego też posiada pięć nóg. Od przodu widoczne były dwie, a z profilu cztery. Wszystkie pięć można zobaczyć spoglądając na postać pod specjalnym kątem.
W konstrukcjach architektonicznych można było także zaobserwować tendencję do wykładania dolnych partii ścian tzw. Ortostatami - płytami z alabastru tudzież innego kamienia, które z kolei dekorowane były inskrypcjami lub płaskorzeźbami. Nie pełniły żadnej funkcji praktycznej, nie wzmacniały także ścian.
Poza typowym budownictwem sakralnym i świeckim, powstawały także grobowce. Podziemne lub sklepione, nad którymi wznoszono często konstrukcje w formie domów mieszkalnych.

Rzeźba

Rzeźba Mezopotamii to głównie sztuka religijna, polegająca na tworzeniu portretów i figurek o charakterze sakralnym, wotywnym. Rzeźbiono w kamieniu : diorycie i dolerycie w dwóch tendencjach : realistycznym i geometrycznym, które pojawiały się na zmianę na przestrzeni wieków.
GEOMETRYCZNOŚĆ przejawiała się w pierwszych posążkach wotywnych z I połowy III tysiąclecia p.n.e. Były to postacie adorantów, które uosabiały konkretną osobę jednak nie posiadały  rysów indywidualnych. Każdy zostawiał swoją "podobiznę" w świątyni po to, by czuć się blisko boga. Widoczne jest tutaj dążenie do uproszczenia, nie chodziło o oddanie podobieństwa lecz czynności, stąd też figurki ułożone były w geście modlitewnym. Kiedy ktoś umarł wyrzucano taką figurkę ze świątyni. Dobrym przykładem jest posążek, z czasów Sumeru , króla z Esummy - I połowy III tysiąclecia p.n.e.

Widoczny jest brodaty mężczyzna w długiej spódnicy w postawie modlitewnej. Kształt ciała jest silnie uproszczony. Tors rozszerza się ku górze w formie trójkąta, krótkie przedramiona ściskają jakiś przedmiot przy piersi. Łokcie szpiczaste, stożkowa spódnica. Wyraźne zarysy geometryczne. Dwoje oczu obwiedzione wypukłym wałkiem, inkrustowane.
Kolejnym jest posążek Gudei siedzącego lub stojącego z późniejszego okresu, który naśladował realistyczną sztukę Akadów a nawiązywał do pierwotnej geometrii Sumeru.

Co prawda zarysy postaci są tu już łagodniejsze i bardziej oddające charakter kształtów choćby poprzez delikatny zarys tkaniny, szczegółowo wykonane nakrycie głowy, a także muskulaturę ręki, jednak forma nadal jest klockowata i toporna, tworząca zwartą bryłę o syntetycznej formie. Stopy znajdują się we wgłębieniu bazy  posągu, która przechodzi  nieznacznie w korpus, co daje wrażenie monolityczności. Posążki są hieratyczne, pełne dostojeństwa i powagi.
Z czasem nauczono się odlewać rzeźby z brązu.

REALIZM pojawił się około II połowy III tysiąclecia p.n.e. Mamy tutaj do czynienia z typowymi portretami, które charakteryzował bardziej szczegółowy modelunek, uwydatniający rysy twarzy i nadający miękkość konturom ciała.

Widać tutaj konkretną osobę, którą można rozpoznać. Brak uproszczenia i idealizowania. Po prawej mamy pulchną twarz o charakterystycznym haczykowatym nosie i odstających szpiczasto zakończonych uszach. Po lewej pociągłą zakończoną trefioną brodą. uszy przylegają idealnie do głowy.
Co istotne pojawia się inny stosunek do bóstwa. W przeciwieństwie do poprzednich twarzy o dostojnym i poważnym wizerunku, tu mamy uśmiech co świadczy  o podejściu bardziej wyzwolonym od bojaźni i swobodnym.  Uśmiech także ożywiał nieruchomą bryłę.
W okresie Akadyjskim nastąpił szczyt realizmu, czego przykładem jest głowa z Niniwy. To wykonany z brązu portret władcy  ze świątyni bogini Isztar.

Pięknie i szczegółowo wykonana twarz z wyrazistymi ustami wygiętymi w lekkim grymasie. Wystające kości policzkowe, przygarbiony nos. Mamy zdecydowaną indywidualizację pomimo syntetycznego modelunku w łukach brwiowych oraz zaroście. Jak widać trefiona ( kręcona ) broda jest bardzo charakterystycznym elementem w sztuce Mezopotamii.  Brakuje niestety oczu, które zapewne były inkrustowane. Wizerunek jest wyraźnie idealizowany pomimo cech indywidualnych.
Innym przykładem realizmu jest portret Hammurabiego, wykonany w diorycie, pochodzący z późniejszego okresu.

Twarz mężczyzny w podeszłym wieku. Broda i brwi potraktowane schematycznie, brakuje tutaj hieratyczności, dostojeństwa, idealizacji wizerunku króla. Widzimy taj zmęczoną twarz, charakterystyczne worki pod oczami, smutny wyraz twarzy.

Płaskorzeźba /Relief

Tak jak i w rzeźbie widoczne są dwie tendencje: geometryczna i realistyczna. Jednak poza tym pojawiają się tutaj także i inne cechy charakterystyczne tylko dla płaskorzeźby. Należy pamiętać, że ten rodzaj sztuki cechowała kompozycja pasowa, która miała na celu opowiadać konkretną scenę lub wydarzenie, a wszystko to w oparciu o zasadę odrzutowania. Czyli łączono dwie perspektywy na jednym rysunku. Tors postaci frontalnie, głowa z profilu, oko z przodu, nogi jedna za drugą, również z profilu. Tak więc mamy połączenie profilu i en face. Ta sama zasada zostanie zastosowana w starożytnym Egipcie. Tematyką dla przedstawień były sceny z życia pałacowego, sceny z polowań, bitew, procesji, jednak przewagę miała tematyka wojenna.  Za pomocą płaskorzeźby nie dążono do naturalistycznej wierności lecz pełni i głębi wyrazu.
GEOMETRIA

Pierwszym przykładem do omówienia jest płytka wotywna króla Urnansze o kształcie prostokąta.

Postacie przedstawione są w dwóch pasach jeden nad drugim. Stanowią one niezależne grupy. W każdej król dwukrotnie wyższy spełnia najważniejsze czynności. Zasada odrzutowania jest tutaj wyraźnie widoczna. Budowa ciał i ubioru przypomina bryły geometryczne, uproszczona forma, kształty są bardzo kanciaste. Kolejną jest Stela Sępów, czyli przemarsz wojsk Ennatuma.

Mamy tutaj ponownie sceny ułożone pasowo jedna na drugiej. Tematyka wojenna - ciężkozbrojna piechota posuwająca się po ciałach zabitych wrogów - Przypomina poziomy prostokąt dekorowany liniami, nad którym górują głowy w kształcie równo umieszczonych okręgów. Na czele armi sam król. Pojawia się rytm i ekspresja ruchu. Postacie jednak są toporne stłoczone i ciężkie.
REALIZM

W czasach panowania Akadów schemat, kompozycja, motywy płaskorzeźb nie ulegały zmianie. Nadal tworzono w pasowej kompozycji jednak bardziej skupiano się na pojedynczych postaciach, pomiędzy którymi zostawiano znaczną przestrzeń. Nie dążono do zapełnienia całego tła jak w poprzednich dziełach. Większego realizmu dodawał miękki modelunek, który także pojawił się w rzeźbie. 

Stela Sargona z diorytu

Widać znaczące zainteresowanie muskulaturą i budową ciała. W tym przypadku głównym przedmiotem była główna struktura kolana, torsu lub łydki a także studium ruchu. Postacie rozmieszczone luźno, nie ma ścisku. 

Bardzo znanym dziełem jest stela praw Hammurabiego. Wykonana z bazaltowego bloku pokryta dookoła starannym pismem klinowym.

Stela Praw Hammurabiego

Widzimy króla Hammurabiego w pozie adoracji przed bogiem Szamaszem, który siedzi na tronie. Widoczny miękki modelunek. Fałdy zaznaczone na tkaninach dodają głębi i wyrazu. Pojawiła się tutaj próba oddania trzech wymiarów na dwuwymiarowej płaszczyźnie. Korona boga z profilu, ramiona też chociaż lewe częściowo widziane frontalnie. To samo można powiedzieć o prawym ramieniu króla. Wspaniale ukazana została głębia.   

Wspaniałymi dziełami, o których należy również wspomnieć są płyty z reliefami dekorujące ściany pałacu Assurnasirapli oraz Assurbanipala. Są to przedstawienia wojenne, bitewne, bardzo dynamiczne, przepełnione akcją.

Wyraźnie widać wierność w odtworzeniu szczegółów anatomii, a także umiejętność uchwycenia ulotnej chwili i dynamicznego momentu, zwłaszcza w przedstawieniach konających zwierząt jak np: Konającej Lwicy ( u dołu po lewej ). Dzieła te wspaniale odzwierciedlają ruch są zdecydowanie przepełnione akcją.

Malarstwo

Malarstwo w Mezopotamii to przede wszystkim malarstwo ścienne. Zasada kompozycyjna oraz tematyka pozostawała taka sama jak w płaskorzeźbach i reliefach.   Malowano na podkładzie z białego gipsu. Głównie używano kolorów czarnego, białego, czerwonobrunatnego i żółtego. Czarnym konturem tworzono zarys postaci, włosy i zarost, natomiast  odkryte części ciała brunatno czerwonym. Stroje jasnoczerwonym. Z czasem kolorystyka uległa zmianie, staje się bogatsza, dochodzi odcień błękitu. Niestety jest niewiele ilustracji dotyczących tej dziedziny sztuki, które mogłabym wam pokazać w kolorze. Poniżej jedyna jaką udało mi się znaleźć.

Warto wiedzieć, że poza standardowymi przedstawieniami pojawiły się także dekoracje geometryczne w formie uproszczonych wzorów umieszczonych w szeregu poziomych pasów. Powiedzmy że to ówczesna forma abstrakcji odkryta w pałacu w Nuzi. Natomiast głównymi przedstawicielami malarstwa są dzieła pochodzące z pałacu w Mari np: "Inwentura Zimri - Lima", czy "Pochód Ofiarny".

Jeżeli chodzi o sztukę Mezopotami to by było na tyle :) Jeszcze raz przepraszam za małe opóźnienia. Nie przypuszczałam, że takie opracowanie tematu zajmie mi tyle czasu. :) Głównie korzystałam ze swoich notatek a także książki Sztuka Mezopotamii  K. Gawlikowskiej. Gorąco polecam tym, którzy chcieliby uzupełnić swoją wiedzę na ten temat. Oczywiście po dzisiejszej lekcji słowniczek terminologiczny sztuk pięknych wzbogaci się o kilka kolejnych terminów, tak więc zapraszam serdecznie do zakładki z Historią Sztuki. Na dziś to wszystko, trzymajcie się ciepło i poręczy ;)